Tôi đến thăm chú M khi VTV đang chiếu bộ phim truyền hình "Bí thư tỉnh ủy" về cuộc đời bí thư Kim Ngọc. Ngồi xem một đoạn phim cùng chú và được chú kể lại một giai đoạn cuộc đời mình, không kém phần ly kỳ và tủi nhục. Đó là khoảng năm 1982-1983, chú M là cán bộ công đoàn của một viên nghiên cứu nông nghiệp tại Hà nội. Nhìn cảnh từ viện trưởng đến các nhân viên phòng thí nghiệm đói rét, chú đã thực hiện một kế hoạch "xé rào" táo bạo chẳng kém gì bí thư Kim Ngọc trước đó vài năm. Kết cục chú M cũng bị "đấu tố" không thương tiếc và đã chịu rất nhiều mất mát cho đến ngày hôm nay.
Ngày đó khi tham gia "chạy" vật tư cho các phòng thí nghiệm của viện, chú M nhận thấy sự bất hợp lý của chỉ tiêu sản xuất hàng năm và quá trình cung cấp vật tư giữa các hợp tác xã nông nghiệp. Hệ thống kinh tế kế hoạch tập trung những năm 70-80 dẫn đến tình trạng corruption trong mọi nấc thang của hệ thống kinh tế mà thuật ngữ thời đó gọi là "thói cửa quyền". Hầu như ai cũng "cửa quyền" nếu họ nắm giữ một loại hàng hóa/dịch vụ được phân phối ra xã hội hay cung cấp cho một mắt xích sản xuất tiếp theo. Khác với corruption trong xã hội VN hiện tại, "thói cửa quyền" thời bao cấp không có tính chất "bôi trơn" cho các hoạt động sản xuất kinh doanh, ngược lại nó cản trở và kìm hãm hiệu quả toàn bộ nền kinh tế.
Chưa từng biết Friedrich Hayek và Janos Kornai là ai, chú M nhận ra rằng gốc rễ của vấn đề là nền kinh tế không có một hệ thống giá cả phản ánh đúng cung cầu trong xã hội. Một kế hoạch táo bạo được đề ra, chú M dùng con dấu của viện để thực hiện chức năng một công ty thương mại điều phối lại quá trình phân phối sản phẩm giữa một số hợp tác xã chăn nuôi và một vài nhà máy xay sát lúa. Những đơn vị đó thông qua viện của chú M thực hiện việc trao đổi cám và thịt heo theo một tỷ lệ hợp lý thay vì theo kế hoạch định trước của nhà nước, tương tự như những gì bà Ba Thi làm ở miền Nam vài năm sau. Cả hai phía đều có lợi còn quĩ công đoàn của viện được một phần thịt và gạo thặng dư trong quá trình trao đổi đó.
Tuy nhiên sau một thời gian "kinh doanh" rất thành công giúp cải thiện đời sống nhân viên của viện, chú M bị công an bắt vì tội tổ chức buôn lậu và lập quĩ đen (tội lập quĩ đen công đoàn vẫn còn đến tận ngày nay mà điển hình là vụ bà Ba Sương nông trường Sông Hậu). Sau một thời gian bị giam giữ điều tra khá lâu, mặc dù kết luận của công an là chú M không hề tham ô một đồng nào cho bản thân, chú vẫn bị kỷ luật và mất tất cả. Cuộc sống của chú rất khó khăn trong những năm tháng sau đó, nhưng giờ này chú đã rất thanh thản và chỉ tiếc một điều là công cuộc "Đổi mới" của VN không diễn ra sớm hơn vài năm. Có lẽ trong những năm 70-80 VN đã có không ít những người như chú M hay bí thư Kim Ngọc.
2.
Vào những ngày cuối năm 2010, cũng là những ngày cuối trước Đại hội Đảng lần thứ 11 - một sự kiện quan trọng bậc nhất trong đời sống chính trị VN, Tổng cục trưởng Tổng cục Thống Kê Đỗ Thức tuyên bố yếu tố tiền tệ góp 4.6% vào tỷ lệ lạm phát 11.75% của cả năm 2010. Tuy không nói thẳng ra nhưng rõ ràng người chịu trách nhiệm về "yếu tố tiền tệ" đó không là ai khác ngoài đương kim thống đốc NHNN Nguyễn Văn Giàu. Có vài điểm đáng quan tâm liên quan đến sự kiện này.
Tôi tin người đàn ông trong bữa tiệc ở NYC nói đúng, VN có rất nhiều người như anh T, chú M, bí thư Kim Ngọc. Những người con của chú M đã trưởng thành và thành đạt không cần bất cứ thứ ô dù nào cả, tôi tin những đứa con của anh T cũng vậy. Và tôi cũng lạc quan về tương lai của VN, một dân tộc không may mắn trong suốt thế kỷ qua, nhưng có sức chịu đựng phi thường như đã được minh chứng trong hàng nghìn năm lịch sử.
Thứ nhất, so với thời của bí thư Kim Ngọc hay chú M, VN đã có một bước ... lùi vượt bực: từ một nước trên tuyến đầu của khối xã hội chủ nghĩa, ngày nay VN đã biết thế nào là lạm phát, thất nghiệp, thâm hụt, tiền tệ, tài khóa..., những thứ mà trước đây CNXH đã muốn xóa bỏ hoàn toàn. Trong giai đoạn "đỉnh cao trí tuệ" 30-40 năm trước vấn đề công hữu không có gì phải bàn cãi, vậy mà ngày nay những đại biểu ưu tú nhất của Đảng lại quay lại tranh luận về vấn đề này. Tuy nhiên đánh đổi sự tụt lùi về mặt tư tưởng như vậy lấy sự tiến bộ về mặt kinh tế và cải thiện mức sống người dân là một bước đi sáng suốt của Đảng. Liệu Đảng còn những đánh đổi nào trong tương lai?
Thứ hai, cho dù VN chưa có và không cần đa nguyên như lời ông Đinh Thế Huynh tuyên bố, các chính trị gia của VN đang trên con đường "chuyên nghiệp hóa" như các đồng nghiệp ở những nước mà các đảng phái chính trị phải đấu tranh quyết liệt. Thời của bí thư Kim Ngọc và chú M mấy chục năm trước, các hoạt động chính trị chủ yếu xoay quanh các nghị quyết của đảng bộ, trung ương đến địa phương. Ngày nay, bên cạnh nghị quyết và đại hội, các chính trị gia đã biết vận dụng media và dư luận xã hội như những công cụ quan trọng cho hoạt động chính trị của mình. Có nhiều dấu hiệu cho thấy các hoạt động lobby cũng như các interest groups đã và đang xuất hiện trong hậu trường chính trị VN, cùng lúc là sự nổi lên của tầng lớp middle class với những quan tâm vượt ra ngoài vấn đề cơm áo gạo tiền hàng ngày. Đấy là dấu hiệu của một môi trường chính trị đang dần trưởng thành, dù chưa rõ theo chiều hướng tốt hay xấu.
Thứ ba, tuyên bố của ông Đỗ Thức bóc tách lạm phát thành 2 phần như vậy quả thực rất "không giống ai". Về mặt nguyên tắc Tổng cục thống kê chỉ nên là nơi thu thập và công bố số liệu một cách chính xác và khách quan nhất, không nên và không cần đưa ra những phát biểu có tính chất phán xét như vậy. Việc bóc tách lạm phát theo yếu tố tiền tệ và phi tiền tệ còn là một sai lầm trên quan điểm kinh tế học. Lạm phát theo định nghĩa là một hiện tượng tiền tệ, một ngân hàng trung ương có thể kiểm soát được con số này (nhiều ngân hàng trung ương trên thế giới theo đuổi inflation targeting là một minh chứng). Chính sách tiền tệ của một ngân hàng trung ương thường được đưa ra để đối phó/trợ giúp một real shock nào đó (vd kinh tế suy thoái, thâm hụt ngân sách, giá dầu thô và các nguyên liệu thô tăng...). Bởi vậy nguyên nhân sâu xa của con số 11.75% phải là thâm hụt ngân sách lớn, đầu tư dàn trải không hiệu quả để chạy theo chỉ tiêu tăng trưởng, inflexibility của nền kinh tế khi phải đối mặt với giá dầu và nguyên liệu thô gia tăng. Lạm phát của VN sẽ vẫn tiếp tục cao chừng nào những yếu tố này chưa được khắc phục, cho dù VN có mời được Ben Bernanke hay Jean-Claude Trichet ngồi vào ghế thống đốc NHNN.
3.
Anh T chạy xe ôm cạnh cổng trường Hùng Vương Q.5 từ 9AM đến 4PM, sau đó làm bảo vệ khu chế xuất Tân thuận từ 6PM đến 6AM hôm sau. Mỗi ngày anh chỉ ngủ khoảng 3-4 tiếng và ở nhà với vợ con không quá 2 tiếng. Anh nói làm việc như vậy đã quen rồi và anh cảm thấy rất hạnh phúc và tự hào vì có ba người con đang học đại học và cao đẳng ở SG. Năm 2000, khi đang là cán bộ vật tư một huyện ở Thanh hóa, anh đã quyết định bán hết nhà cửa và đưa cả gia đình vào SG, một quyết định "xé rào" so với truyền thống gia đình lúc đó (bố anh cũng là cán bộ huyện). Có năm chiều 30 tết anh vẫn phải chạy vạy kiếm tiền trả nợ nóng, nhưng nay anh đã có một ngôi nhà nhỏ ở quận Tân phú và đã sắm cho mỗi đứa con một chiếc xe máy để tụi nó đi học. Với anh cuộc sống còn rất khó khăn nhưng anh tin con cái anh sẽ có tương lai tốt đẹp hơn.
Một buổi tối cuối năm 2010, Bruce Krasting dự một bữa tiệc tất niên ở NYC và tường thuật câu chuyện sau: "One fellow ... [says] “If you don’t have some non US exposure you’re not wisely invested.” Another who was looking for some free advice asks the follow on, “Yes, but which country?” He answers, “I focus on the countries that have the highest work ethic.” ... The talk was about which countries ranked high on that list. This was not about which worker produced more. The answer to that is easy. A worker for VW in Germany produces much more than does a worker in Viet Nam. However, the conclusion at the table was that on the narrow issue of work ethic, Vietnamese workers had a better attitude than German workers."
Tôi tin người đàn ông trong bữa tiệc ở NYC nói đúng, VN có rất nhiều người như anh T, chú M, bí thư Kim Ngọc. Những người con của chú M đã trưởng thành và thành đạt không cần bất cứ thứ ô dù nào cả, tôi tin những đứa con của anh T cũng vậy. Và tôi cũng lạc quan về tương lai của VN, một dân tộc không may mắn trong suốt thế kỷ qua, nhưng có sức chịu đựng phi thường như đã được minh chứng trong hàng nghìn năm lịch sử.
